Blog en nieuws

< Terug

Vingerhoeden, naalden, en stof (tot nadenken)

 

Door: Iris de Ronde

 

Onze voortuin ligt op het noorden, dus die krijgt ook in de zomer weinig zon. Tot een paar jaar geleden gaf ik hier, ook zomers, nooit water en dat was eigenlijk ook nooit nodig. Maar na een warme droge zomer was het resultaat dat mijn bodembedekkende Geraniums massaal doodgingen. Na de winter kwam daar een soort kapvlaktebegroeiing voor terug: veel Robbertskruid, Geel nagelkruid en Vingerhoedskruid. Deze laatste soort, die sommigen misschien kennen onder haar wetenschappelijke èn medische naam Digitalis, werd direct de lievelingsplant van mijn dochter. Om mij heen begon ik Vingerhoedskruid ook steeds vaker te zien. Was het een kwestie van een goed jaar (na die droogte), of een kwestie van nooit eerder opgevallen, maar ─ aangewakkerd door het enthousiasme van mijn dochter ─ nu wel ineens door mij bewust werd waargenomen?

 

Zo af en toe, als we het in het veld toevallig tegenkwamen, maakten we vegetatieopnamen van vingerhoedskruidbegroeiingen. In het buitenland worden dergelijke begroeiingen tot een associatie gerekend die niet voor Nederland wordt genoemd. De laatste jaren werd de zoektocht echter structureler, vooral op de Veluwe waar de soort veelvuldig staat. Onze belangstelling voor deze begroeiingen werd geregeld als merkwaardig bestempeld. Digitalis is toch zo’n algemene soort, waarom zou je daar naar willen kijken!?

 

Vingerhoedskruid komt momenteel inderdaad veel voor in Nederland, maar dat is eigenlijk een recent verschijnsel (Figuur 1). De laatste 50 jaar is de soort in ons land enorm toegenomen. Van oudsher wordt de soort genoemd voor Burgum en Heerenveen, de duinen bij Den Haag en Leiden, en langs de Zuidoostgrens van ons land: Zuid-Limburg, rond Venlo, in de wijde omgeving van Nijmegen, tot aan Arnhem en Dieren, en het zuiden van de Achterhoek tot Winterswijk. Op de Veluwe kwam Vingerhoedskruid langs de zuidkant voor en in de omgeving van Apeldoorn.

 

Figuur: 1 Vingerhoedskruid in Nederland (Bron: verspreidingsatlas)

 

Op de Veluwe maakten we in bosranden, op kapvlakten, in (weg)bermen en op dumpplekken van organisch materiaal (bijvoorbeeld plagsel) veel vegetatieopnamen met Vingerhoedskruid. De gemiddelde soortenrijkdom was 18 soorten op 21 vierkante meter, dit is inclusief boomkiemen, mossen en korstmossen. Naast Vingerhoedskruid stond er ook altijd Gewoon struisgras, Schapenzuring en Rankende helmbloem. Een groot verschil met de buitenlandse opnamen van dergelijke plekken, is het ontbreken van Wilgenroosje, terwijl deze soort in Nederland absoluut niet zeldzaam is. Daarnaast komen ook Framboos en Boskruiskruid niet veel in onze opnamen voor en wel in de buitenlandse. Onze opnamen zijn in verschillende typen onder te verdelen (de indeling en een uitgebreide versie van dit verhaal zullen we publiceren in Notizbücher der Kasseler Schule), maar de belangrijkste conclusie is dat we de voor het buitenland genoemde kapvlaktebegroeiing, het Epilobio angustifolii-Digitalietum purpureae voor de ingewijden, wel degelijk ook in Nederland hebben. Dat betekent dat de associatie dus niet beperkt is tot het heuvelland en de bergen, zoals tot nu toe werd aangenomen!

 

 

Waardoor is Vingerhoedskruid in ons land nu zo toegenomen en hoe komt het dat een plantengemeenschap die bekend is uit de bergen en het heuvelland nu toch veelvuldig op de Veluwe wordt aangetroffen? De meest genoemde factor bij verschuivingen van soorten of begroeiingen tussen het laagland en de bergen is klimaat. Als het klimaat verandert, dan verschuiven de vegetatiezones in de bergen. Maar het is niet logisch dat een plantengemeenschap uit de bergen afdaalt naar het laagland bij een opwarmend klimaat: de zones schuiven op naar boven, niet naar beneden. Een andere veel gehoorde opmerking is de toename aan stikstof. Dat zou betekenen dat het in de bergen en het heuvelland vanouds stikstofrijker zou zijn dan in het laagland. Maar er is een veel meer voor de hand liggende verklaring als je begrijpt wat de standplaats van Vingerhoedskruid en de vingerhoedskruidbegroeiingen is.

 

Aan het begin van de 20ste eeuw bestond een heel groot oppervlak van de Veluwe uit heide, maar na  de beëindiging van het plaggenlandbouwsysteem werden over grote oppervlaktes naaldbossen aangeplant. De overgebleven heides bleken makkelijk te verbossen vanuit de aangeplante naaldbossen. De Veluwse “heidebodem” veranderde langzaam in een bosbodem met veel naaldenstrooisel. Na het kappen van de naaldbomen ontstaat hier de ideale vestigingsplek voor Vingerhoedskruid en Rankende helmbloem en komt het Epilobio-Digitalietum tot ontwikkeling. Door de aanplant van naaldbomen is in het laagland een milieu ontstaan dat van nature in de berggebieden voorkomt, en zo kon Vingerhoedskruid afdalen in de laagte. Het optreden van de vingerhoedskruidbegroeiingen op de Veluwe (en waarschijnlijk ook elders in ons land) is dus het gevolg van de grootschalige aanplant van bossen zo’n 150 jaar geleden! Verval van het oude landbouwsysteem, de rationalisatie van de landbouw en het vrijkomen van gronden voor naaldboomteelten hebben daarmee een opvallend en zichtbaar gevolg in het massaal optreden van Vingerhoedskruid. De sterke begrazing door edelherten op de Veluwe zorgt niet alleen voor een verlenging van de levensduur van deze plantengemeenschap ─ omdat Vingerhoedskruid niet, maar struiken en boomkiemen wel worden opgevreten ─ maar dit verklaart ook het weinig voorkomen van Wilgenroosje, Framboos en Boskruidkruid die wel worden gegeten. Buiten de Veluwe zitten deze soorten veel vaker in de vegetatieopnamen van het Epilobio-Digitalietum.

 

Zo zie je maar weer dat iets alledaags helemaal niet saai is. Eigenlijk bestaan er helemaal geen saaie of oninteressante planten of vegetaties. Elke soort of plantengemeenschap heeft een verhaal te vertellen over de desbetreffende plek en kan zo een waardevolle bron van kennis zijn over het landschap. Het is alleen de kunst het verhaal te “lezen”. De plantensociologische vegetatiekunde blijft  een zeer boeiend vakgebied!